Met het landskampioenschap, de bekerwinst en een kwartfinaleplaats in de Europa League kende Ajax een uitzonderlijk goed seizoen. Aanvallend voetbal, sprankelend veldspel en een goede mix tussen ervaring en talent brachten Ajax fraaie resultaten. We analyseren de tactiek achter de succesploeg van het afgelopen seizoen én kijken vooruit naar komend jaar.

102 doelpunten voor en slechts 23 tegen. Een doelsaldo van +79 en een puntenaantal van maar liefst 88. Dat laatste is een evenaring van het nationale record in deze eeuw. Ajax eindige dit Eredivisie-seizoen met 16 punten voorsprong op runner-up PSV, iets dat alles zegt over de dominantie die de Amsterdammers binnen de landsgrenzen demonstreerden. In de Europa League werden Lille OSC - een tegenstander van formaat - en Young Boys uitgeschakeld, maar strandde het schip uiteindelijk enigszins teleurstellend in de kwartfinale. Het is een smet op het verder nagenoeg perfecte seizoen.

Trainer Erik ten Hag zette een nieuwe ploeg - want dat kun je toch wel zeggen na het vertrek van sterkhouders Hakim Ziyech, Donny van de Beek, Joël Veltman en Sergiño Dest - naar zijn hand. De oefenmeester liet Ryan Gravenberch, Jurriën Timber en Devyne Rensch doorbreken en paste daarnaast nieuwelingen Antony en Mohammed Kudus in het team in. Edson Álvarez en Lisandro Martínez, grote aankopen uit de zomer van 2019, veroverden hun plek in het elftal (terug). Ervaren Ajacieden als Dusan Tadić, Davy Klaassen en Daley Blind vormden de bouwstenen van het nieuwe Ajax. Aangevuld met de herboren Maarten Stekelenburg, de halverwege aangetrokken Sébastien Haller en de gelouterde Zuid-Amerikanen Nicolás Tagliafico en David Neres ontstond er een aanvalsmachine, die naarmate het seizoen vorderde ook verdedigend steeds stabieler werd. Dit is het tactische verhaal achter de kampioensploeg van Ten Hag.

Uitgangspunten

Ajax komt dit seizoen, evenals de eerdere jaren onder Ten Hag, uit in een dynamische 4-2-3-1-formatie. In deze opstelling wil de ploeg domineren vanuit een aanvallende gedachte, vanuit balbezit. Dit gebeurt middels veel beweging en snelle combinaties. Deze elementen, in combinatie met het hoog drukzetten en de rappe omschakeling van Ajax, maken de ploeg ijzersterk.

Opbouw

In de opbouw van achteruit hanteert Ajax - afhankelijk van wat de tegenstander doet - drie varianten: het uitzakken van een middenvelder, het laten uitzakken van één of beide backs en het spelen van de lange bal richting Haller.

1. De eerste variant, het uitzakken van één van de twee controlerende middenvelders naast de centrumverdedigers, werd bij Ajax onder Ten Hag een groot succes met Frenkie de Jong als uitzakkende man. De Jong kwam in die rol optimaal in zijn kracht te spelen, doordat hij vrijwel altijd aanspeelbaar was en vanuit de zone laag op het veld dribbelend of combinerend op kon rukken om een man-meer-situatie op het middenveld te creëren. Dit seizoen kiest Ten Hag er vanaf het eerste moment voor om Gravenberch deze rol toe te bedelen. Met zijn creativiteit, overzicht en technische bagage is de jonge Gravenberch één van de spelers die de opbouw van achteruit kan versnellen. Met het uitzakken van Gravenberch ontstaat de onderstaande situatie.

Gravenberch komt op dezelfde lijn te spelen als centrumverdedigers Schuurs en Martínez. Álvarez, de andere controlerende middenvelder, speelt in de zone voor de verdediging, terwijl backs Blind en Rensch zich hoger op het veld positioneren.

Vanuit deze organisatie kan Ajax tegen eigenlijk elke tegenstander een overtal creëren in de eerste fase van de opbouw. Als opponenten hoog drukzetten is nauwkeurigheid en zuiverheid vereist om hier onderuit te spelen, maar door de eerder beschreven kwaliteiten van Gravenberch en de goede inspeelpasses tussen de linies van Schuurs, Timber, Martínez en Blind slaagt Ajax er ook op deze momenten doorgaans in om spelers hoger op het veld vrij te spelen. Als tegenstanders afwachten en inzakken, is deze opbouw-organisatie eveneens functioneel omdat Ajax dan de creatieve spelers gemakkelijk aan de bal kan krijgen en geduldig kan zoeken naar het moment om een ploeggenoot tussen de linies aan te spelen.

2. Als tegenstanders Ajax hoog onder druk zetten en het risico te groot is om in de as van het veld in de zogeheten 3+1-structuur (een uitzakkende middenvelder naast de centrumverdedigers en een controleur kort voor de verdediging) op te bouwen, wil Ajax er ook dikwijls voor kiezen om de backs lager op het veld te positioneren en de middenvelders meer op het middenveld te laten spelen. Tegen teams die hoog drukzetten ontstaat de onderstaande situatie.

Tagliafico zakt uit en komt in balbezit, waardoor PSV in het drukzetten een enorme ruimte moet verdedigen en het voor Ajax gemakkelijker wordt om de vrije man te vinden.

Ook tegen AZ bouwt Ajax veelvuldig op deze manier op. Gravenberch blijft in dit geval dus ‘gewoon’ op het middenveld spelen.

Deze opbouw-variant heeft niet Ajax’ voorkeur, omdat de Amsterdammers liever door de as opbouwen. Hiervandaan kun je alle kanten op, terwijl je middels een opbouw via de backs natuurlijk al snel beperkt wordt door de zijlijn. Toch is de variant met uitzakkende backs wel een effectieve manier om onder de druk van hoog doorjagende tegenstanders uit te spelen. Ajax maakt hiermee namelijk nagenoeg optimaal gebruik van de lengte van het veld, waardoor tegenstanders een veel grotere ruimte moeten verdedigen en er ondanks de hoge druk tóch ruimte komt om de vrije Ajacied te bereiken. Als dit lukt, is de tegenstander enorm kwetsbaar en dient Ajax de gecreëerde overtalsituatie in de meeste gevallen om te zetten in een grote kans.

3. Een derde opbouwalternatief heeft zich vanaf de winterstop aangediend in de persoon van Sébastien Haller. De lange, krachtige en kopsterke spits wint per wedstrijd gemiddeld twee keer zo veel luchtduels als Lassina Traoré, Zakaria Labyad en Klaas-Jan Huntelaar, spelers die tot de komst van Haller regelmatig in de spits speelden. De lange bal op Haller is in de opbouw natuurlijk niet de eerste optie, maar het feit dat de Franse Ivoriaan dergelijke ballen over het algemeen goed verwerkt en ervoor zorgt dat Ajax direct een stuk hoger op het veld aan voetballen toekomt, maakt het hanteren van de lange bal op Haller wel tot een uiterst bruikbaar alternatief op de momenten dat het Ajax niet lukt om onder de druk van een tegenstander uit te spelen.

Voor verbetering vatbaar - De Opbouw

Het middenveld met Álvarez, Gravenberch en Klaassen groeide in de laatste maanden van het seizoen uit tot dé middenlinie van Ajax. Gravenberch speelde in zijn kracht, Klaassen maakte veel en belangrijke doelpunten en Álvarez zorgde als balansbewaker voor defensieve zekerheid. Toch ontbeert het Ajax in deze middenveld-samenstelling soms nog aan voldoende creativiteit aan de bal en dynamiek zonder bal. In de Eredivisie komt Ajax hier doorgaans nog wel mee weg, omdat de tegenstanders van een dusdanig minder niveau zijn dat Ajacieden net iets te veel ruimte krijgen en dat de verdedigende organisatie van een opponent nooit de hele wedstrijd klopt. Maar om komend seizoen ook op Europees vlak een volgende stap te zetten, is het zaak dat Ajax met name vanaf het middenveld nog lastiger te verdedigen wordt.

Álvarez heeft zijn waarde bewezen en maakt ook zichtbaar stappen aan de bal, maar in balbezit is hij nog altijd een factor die de opbouw van Ajax niet versnelt en dat maakt de Amsterdammers gemakkelijker te bespelen. Ondanks dat Álvarez omringd wordt door allemaal creatieve en technisch begaafde voetballers als Gravenberch, Blind, Timber en Martínez - spelers die het voetballende aspect bij Álvarez weg zouden moeten houden - zou het voor de Europese aspiraties van Ajax weleens cruciaal kunnen zijn om ook op de positie van Álvarez een voetballend betere speler te posteren. Al is het natuurlijk ook niet ondenkbaar dat de Mexicaan zijn ontwikkeling van de afgelopen maanden verder doorzet en nog beter wordt in balbezit. Ten Hag lijkt erop te hopen. ‘In de variatie, intensiteit en dynamiek van ons spel zie ik zeker nog ruimte voor verbetering, voor verfijning. Nog meer van achteruit domineren, door nog meer positiewisselingen.’

Aanvalsspel

Evenals in de opbouw van achteruit is ook het aanvalsspel van Ajax te ontleden in drie principes. Onder Ten Hag tracht Ajax hoog op het veld continu overtalsituaties te creëren, worden tegenstanders gelokt en het spel verplaatst en wordt er regelmatig gebruik gemaakt van loopacties in de diepte.

1. Het creëren van overtalsituaties op de helft van de tegenstander gebeurt op diverse manieren. Een wijze waar het afgelopen seizoen grote stappen in zijn gezet, is het gebruik van de backs in aanvallend opzicht. Voor de winterstop haalde Mazraoui een ontzettend hoog niveau als rechtsachter, maar na de winterstop greep Rensch zijn kans op die positie en viel hij onder meer op door zijn uitstekende gevoel voor het bespelen van de ruimtes. Aan de andere kant van het veld groeide Tagliafico in de loop van het seizoen eveneens in die rol, waardoor Ajax er twee échte wapens bij kreeg.

Om het gebruik en de kracht van de Ajax-backs in aanvallend opzicht te duiden, kan de term halfspace van stal worden gehaald. De halfspace is de zone tussen de buitenste zone van het veld en de as van het veld. Als een back meer aan de binnenkant dan aan de buitenkant speelt, belandt hij hoogstwaarschijnlijk in deze halfspace. Trainers als Pep Guardiola, Peter Bosz en Ten Hag maken veelvuldig gebruik van het benoemen van halfspaces om zo aan hun spelers uit te leggen waar zij zich wel en niet moeten positioneren. Om het positiespel te bevorderen wil je zo veel mogelijk spelers diagonaal van elkaar in positie krijgen. Als de rechtsback het veld breed houdt, moet de rechtsbuiten dus naar binnen komen (in de halfspace) en vice versa. Deze ideale veldbezetting maakt een ploeg ontzettend lastig te verdedigen, omdat de speler in balbezit eigenlijk altijd meerdere afspeelmogelijkheden heeft - mits de positionering van zijn ploeggenoten natuurlijk goed is.

In het thuisduel met ADO Den Haag op 21 maart demonstreert Rensch de meerwaarde van een back die in aanvallend opzicht actief en slim meedoet op de meest concrete wijze. Rensch levert die zondagavond in de Johan Cruijff ArenA twee assists en maakt zelf een doelpunt. Ajax wint met 5-0. In de onderstaande situatie is te zien waarom ADO Den Haag die dag maar geen vat op de ontketende Rensch weet te krijgen.

Rensch duikt continu op de juiste plek op. Speelt Neres aan de buitenkant, dan speelt Rensch aan de binnenkant. En andersom. Door deze goede positionering stelt Rensch de ADO-verdediging continu voor het maken van lastige keuzes. Als de defensie Rensch niet oppakt, komt er elders wel een Ajacied vrij. ADO kan niet omgaan met de overtalsituatie die veelvuldig door Rensch gecreëerd wordt en ziet de jonge Ajacied scoren en twee assists geven.

In deze situatie in de bekerfinale tegen Vitesse zijn de rollen omgedraaid. Rechtsback Rensch houdt het veld nu breed en rechtsbuiten Antony komt aan de binnenkant vrij.

Ook Tagliafico herkent de plekken op het veld waar hij zich moet positioneren. In het officieuze kampioensduel met AZ bezorgt hij de Alkmaarders veel problemen door zo’n beetje de gehele wedstrijd ten aanval te trekken en zich continu goed te positioneren ten opzichte van aanvoerder Tadić.

Naast het intensief gebruiken van de backs in aanvallend opzicht, is Ajax ook in de as van het veld continu bezig met het creëren van een vrije speler tussen de linies. Een belangrijke rol is hierbij weggelegd voor Klaassen, die als aanvallende middenvelder onder Haller negentig minuten onderweg is en bijna altijd op de juiste plek opduikt. Dit lukt de blonde middenvelder zelfs tegen compact gesloten defensies. Dergelijke loopacties zijn van cruciaal belang in het aanvalsspel van Ajax.

Klaassen is altijd in beweging en weet precies waar hij vrij kan komen.

Op het moment dat Gravenberch de bal naar Haller speelt, is Klaassen alweer onderweg. Het levert middenvelder een grote schietkans op.

2. Een ander belangrijk element in het aanvalsspel van Ajax is het verplaatsen van de bal van kant naar kant. Omdat veel tegenstanders er tegen Ajax voor kiezen om zich terug te trekken en compact te verdedigen, speelt Ajax veel korte passes in een klein gebied op het veld. Dit verleidt tegenstanders vervolgens vaak alsnog om uit hun schulp te kruipen en met meerdere spelers druk te zetten in de zone waarin Ajax aan het rondtikken is. Als tegenstander hiertoe gelokt zijn, opent Ajax de bal snel naar de andere kant van het veld en breekt het over deze flank - waar nu veel ruimte ligt - uit.

AZ wordt verleid om met veel spelers in een kleine ruimte druk te zetten. Ajax speelt hier onderuit en opent via Gravenberch uiteindelijk naar Blind. Het is de aanloop naar de 0-2 tegen AZ, gescoord door Klaassen, die op dit beeld nog halverwege zijn eigen helft staat, maar de bal een paar seconden later op de rand van het strafschopgebied van AZ binnen volleert.

3. Het derde facet in het aanvalsspel van Ajax zijn de loopacties in de diepte. Als aanvallers van Ajax deze loopacties maken, is het bijna altijd dreigend. Een belangrijk punt van kritiek is echter dat dit lang niet genoeg gebeurt. Ondanks de aanwezigheid van uitstekende passers van achteruit als Blind en Martínez, haalt Ajax op dit onderdeel nog te weinig uit het aanvalsspel. Het verklaart waarom Ten Hag zo te spreken is over transfertarget Kamaldeen Sulemana, die dit element wel in zijn spel heeft en juist regelmatig voor diepgang zorgt. ‘Dat is een eigenschap die in het huidige voetbal belangrijk is, want steeds meer voetballers willen de bal in de voeten hebben en geen opofferingsloop maken. Zo'n type speler is hij wel. Hij kan ook zonder bal diepgang maken en heeft een geweldige snelheid.’

Bij Ajax hebben Antony en Neres ook ontzettend veel snelheid, maar de Brazilianen vragen de bal nog te vaak in hun voeten in plaats van in de diepte. De eveneens razendsnelle Brian Brobbey heeft wél veel diepgang in zijn spel. Het is één van de belangrijkste redenen dat hij als invaller altijd dreigend is en het is de reden dat hij Ajax op bezoek bij AS Roma kort na de rust op 1-1 schoot na een heerlijke bal van achteruit van Schuurs.

De kracht van de loopactie in de diepte wordt door Tadić perfect gedemonstreerd tegen Sparta Rotterdam. Hoewel de bezoekers zich compact organiseren, slaagt Ajax er door de goede diepteloopactie van Tadić en de perfecte pass van Martínez in om Haller een niet te missen kans op de openingstreffer te verschaffen.

Voor verbetering vatbaar - Het Aanvalsspel

Naast het feit dat Ajax in aanvallend opzicht nog veel dreigender kan worden met loopacties in de diepte, moeten de eerder beschreven backs van Ajax meer rendement gaan leveren. Rensch en Tagliafico leverden beiden drie assists en scoorden respectievelijk drie en één keer. Mazraoui gaf één assist en Timber scoorde als centrumverdediger een doelpunt, maar gaf geen enkele assist. Het is te weinig voor spelers die in aanvallend opzicht zo vaak in kansrijke posities komen.

Omschakeling van verdediging naar aanval

Een serieus wapen van het Ajax van Ten Hag is de omschakeling na balwinst geworden. De Amsterdammers maakten dit seizoen diverse doelpunten direct na het veroveren van de bal. Op deze momenten is een tegenstander vaak slecht georganiseerd en zijn de ruimtes groter dan normaal. Ajax profiteert hiervan door direct diepte te maken. Na balwinst zijn er altijd twee of drie Ajacieden in voorwaartse richting onderweg, waardoor Ajax gelijk aanspeelmogelijkheden in de diepte heeft. Daarnaast verplaatst de ploeg van Ten Hag de bal na een verovering ook vaak snel naar de andere kant van het veld, waar in de meeste gevallen de ruimte ligt. De omschakeling van verdediging naar aanval is een facet in het spel dat Ajax uitstekend beheerst.

Gravenberch en Haller ontfutselen PSV de bal. Antony maakt direct diepgang en ontvangt de bal van Gravenberch in de loop.

Omschakeling van aanval naar verdediging

Ook de omschakeling in de andere richting begint Ajax naarmate het seizoen vordert steeds beter te beheersen. Waar de Amsterdammers voor de winterstop ontzettend kwetsbaar ogen na balverlies en dit zowel in de Champions League als op nationaal niveau tegendoelpunten oplevert, spelen Álvarez en Martínez zich geleidelijk aan terug in het elftal. Niet veel later verovert ook Timber een basisplaats. Dit trio vertolkt een cruciale rol in de defensieve zekerheid die Ajax in de maanden na de winterstop ontwikkelt na balverlies.

Wat Ajax als team goed doet in de omschakeling na het verliezen van de bal, is de felle druk die direct op een tegenstander wordt ontwikkeld. De dichtstbijzijnde spelers schakelen na balverlies direct om en durven in veel gevallen ook vooruit door te dekken. Zo maakt Ajax de speelruimte voor de tegenstander ontzettend klein. In deze kleine ruimte moeten opponenten snel handelen en gaan ze fouten maken. Zodoende verovert Ajax de bal in veel gevallen dan ook razendsnel terug.

Ajax verspeelt op de rand van het strafschopgebied de bal, maar schakelt direct om met de dichtstbijzijnde spelers. Gravenberch zit er kort op, terwijl Rensch en Álvarez de keuze maken om vooruit door te dekken. Op deze manier verovert Ajax de bal razendsnel terug.

Verdediging

1. De spits is de eerste verdediger, iets dat zeker geldt in de Ajax-speelwijze van Ten Hag. Haller heeft een belangrijke rol in de manier van drukzetten die Ten Hag in de voorbereiding op het nieuwe seizoen bij Ajax introduceert. In die manier van drukzetten dekt de spits een centrumverdediger van de tegenpartij af, terwijl een buitenspeler de andere centrumverdediger vastzet. De overige buitenspeler blijft bij zijn directe tegenstander (de back) staan en verder vormt Ajax overal op het veld koppeltjes. Hierdoor blijft alleen één back van de tegenstander vrij. Deze manier van drukzetten wordt duidelijk in de onderstaande afbeelding.

Haller zorgt ervoor dat de rechter centrumverdediger niet ingespeeld kan worden, terwijl Antony de pass richting de linker centrumverdediger afdekt. Tadić dekt zijn directe tegenstander - de rechtsback van AZ - en op het middenveld speelt Ajax één op één. AZ-linksback Owen Wijndal (buiten beeld) komt in deze situatie vrij en is de enige speler aan wie Marco Bizot de bal kwijt kan.

Op het moment dat de bal richting de vrijstaande linksback onderweg is, stapt de rechtsback van Ajax vol door en neemt Ajax’ rechter centrumverdediger de vrijkomende buitenspeler over. De linksback - in het bovenstaande voorbeeld AZ-speler Wijndal - wordt zodoende opgezadeld met een lastige bal in een lastige situatie. Hij heeft geen directe afspeelmogelijkheden en wordt aan één kant bovendien beperkt door de zijlijn. Deze manier van drukzetten zit er bij Ajax uitstekend ingeslepen en levert de Amsterdammers dan ook veel balwinst op. De tegenstander krijgt nauwelijks tijd om te handelen aan de bal en verzorgd voetbal wordt daarom al snel onmogelijk gemaakt.

2. Een aspect binnen de manier van verdedigen van Ajax, is het klein maken van de speelruimte van de opponent. Zoals eerder omschreven bij de omschakeling van aanval naar verdediging sluit Ajax de tegenstander met meerdere spelers op in een kleine ruimte om zo balverlies af te dwingen. Daarbij aarzelen Ajacieden niet om vooruit door te dekken en met veel ruimte in hun rug te spelen. Deze speelstijl brengt risico met zich mee, zoals te zien in de onderstaande situatie.

Vitesse slaagt erin om de vier drukzettende Ajacieden in een kleine ruimte uit te spelen. Vervolgens wordt de bal achter de Ajax-verdediging in een grote ruimte gespeeld. Martínez tast mis, waarna Vitesse scoort.

De bovenstaande fout van Martínez is een uitzondering en atypisch voor de Ajax-defensie van na de winterstop. De entree van Martínez, Timber en Álvarez in het basiselftal is namelijk van groots belang geweest in de opmars van Ajax tijdens dit seizoen. Zonder dit trio was de Ajax-verdediging bij vlagen - ongeacht het niveau van de tegenstander - zo lek als een mandje, maar met de komst van Álvarez op het middenveld en Martínez en Timber in het hart van de defensie ontstond er zekerheid. Timber is razendsnel en kan hiermee orde op zaken stellen als de tegenstander de bal toch achter de Ajax-defensie legt. Martínez is een meedogenloze verdediger met een goed gevoel voor positionering en Álvarez bewaakt de broodnodige balans op het middenveld. Door het opstellen van de Mexicaan kunnen Gravenberch, Klaassen, de backs en de voorhoedespelers doen waar zij zo belangrijk en goed in zijn: frivool aanvallen.

Voor verbetering vatbaar - De Verdediging

Het contrast tussen de verdediging van Ajax voor de winterstop en die van erna is enorm. Dat is natuurlijk heel positief. Ten Hag en zijn spelers zijn erin geslaagd de kwetsbare verdediging om te turnen tot een ijzersterke defensie, iets dat heeft geresulteerd in het minste aantal tegendoelpunten van alle Eredivisie-clubs.

De laatste verbeteringen die er in verdedigend opzicht doorgevoerd moeten worden zitten vooral op detailniveau. Inherent aan de aanvallende speelstijl van Ajax is dat de ploeg met veel mensen hoog op het veld speelt. Bij balverlies geeft Ajax daardoor enorme ruimtes weg. De enige manier om zich hier tegen te wapenen, is door direct na balverlies om te schakelen en met de dichtstbijzijnde spelers de voorwaartse pass van een tegenstander te voorkomen. Over het algemeen gaat dit inmiddels al behoorlijk goed, maar voor jonge spelers als Gravenberch, Kudus en Antony is er nog wel wat ruimte om in de omschakeling na balverlies nog een stap in hun ontwikkeling te zetten.

Conclusie

Nadat in de afgelopen twee jaar sterkhouders als Matthijs de Ligt, Frenkie de Jong, Hakim Ziyech en Donny van de Beek vertrokken, moest Ten Hag dit seizoen gaan sleutelen aan zijn speelwijze. Hij legde andere accenten, schoof met diverse spelers en liet grote talenten doorbreken. Het resulteerde in het landskampioenschap en de KNVB-bekerwinst, op een wijze die bij iedere Ajacied en voetballiefhebber tot de verbeelding spreekt. Nu de Ajax-selectie komende zomer grotendeels intact lijkt te blijven, is het voor Ten Hag komend seizoen vooral een kwestie van het nog verder perfectioneren en ontwikkelen van de bestaande speelwijze. Meer dynamiek en creativiteit vanaf het middenveld, meer loopacties in de diepte en de omschakeling na balverlies zullen de belangrijkste aandachtspunten zijn. Maar dat Ten Hag de puzzel van zijn elftal komende voorbereiding niet opnieuw hoeft te leggen, is een unicum. Ajax floreert en zal alleen maar beter worden, waardoor de verwachtingen voor volgend seizoen torenhoog zullen zijn.

Thijs Zwagerman (Twitter: @ThijsZwagerman | e-mail: t.zwagerman@ajaxshowtime.com)